Deba

Iritsi eta mugitu

Deba Gipuzkoako kostaldearen mendebaldean dago, Deba ibaiaren bokalean. Alboan duen eta Bizkaiako lurralde historikoarekin muga egiten duen Mutriku herritik oso gertu eta Zumaiatik ere kilometro gutxira. Hiru herriok Euskal Kostaldeko Geoparkea osatzen dute. Itsasoaren ertzean dagoen hiriguneaz gain, liluraz beteriko hainbat nekazal auzo ditu, horren adibide dira Itziar, Lastur eta Elorriaga. Eta hori guztia, paisaiek itsasoaren urdinaren eta mendien etengabeko berdearen arteko fusio bikaina osatzen duten inguru natural ezin ederragoan.

Herria sortu baino milaka urte lehenagotik, Debak itsasoarekin eta urarekin izan duen erlazioa historian zehar behin eta berriro errepikatu den kontua da.

Udalerriko lehen giza-asentamenduen aztarnak Goi Paleolitiko garaikoak dira, eta bertako haitzuloetan aurkitutako maskortegiek, hezurrezko arpoiek eta Ekaingo Paleolitikoko santutegian ikus ditzakegun arrainen zenbait irudik erlazio horren hasieraren berri ematen digute. Bitxia bada ere, milaka urte geroago, erromatarren kronikek ere aipatzen dituzte kostalde hau eta "Deva" ibaia, denborarekin herriari izena emango dion ibaia, alegia.

Herriaren jatorriak 1343. urtera garamatza. Urte batzuk lehenago, 1294an, Alfonso IV. erregearen eskutik hiri-gutuna jaso zuten Monte-Real de Iciar-eko biztanleek. Hauek kostaldera hurbildu beharra ikusi zuten, eta horrela, herri berri bat sortu zuten:  Monreal de Deva.

Deba ibaiaren eskuinaldean kokaturik, arrantza, nekazaritza, industria eta salerosketan jarraitu zuten. Kostaldeko gainontzeko arrantzaleen antzera, debarrek balea harrapatzen ematen zuten ahaleginik handiena, nahiz eta bestelako arrantza baztertu ez. Burdinolak ziren industriaren oinarri, bertatik burdina-tresnak ateraz; lantegi haiek ibai eta erreka bazterretan kokatzen ziren ur indarraz baliatzeko.

XV. mendean Debak oso garai ona bizi izan zuen itsasoko trafikoaren ondorioz; batez ere, Gaztelako eta Aragoiko artileak Debako portutik esportatzen zirelako Europako hainbat herrialdetara.

Orduñako pasoa zabaltzean, burdingintza eta kaiko uren sakontasun eskasa zela medio, Debak zuen onura estrategikoa gutxitzen joan zen. XIX. mendearen erdialdera, portuak zuen trafikoa behera zihoan neurrian, beste aktibitate bat sortu zen: udaldia. Itsas-bainuek garrantzia hartu, eta Debak duen hondartza atsedenerako leku bihurtu zen. 1960-70eko hamarkadetan gustu eta moda aldaketak izan ziren arren, Debak ez du tradizio turistikoa galdu.

Gaur egun, Debak itsasoari begira jarraitzen du. Hondartzek, itsaslabarrek eta kretazikoko kareharrizko mendiguneek Lurraren milioika urtetako historia geologikoa gordetzen dute, eta  Euskal Kostaldeko UNESCOren Munduko Geoparkea ezagutzeko bidaia paregabea eskaintzen digute.

Debak bi hondartza eder ditu, ia herrigunean bertan. Biek, Santiagokoak eta Laparikoak, ISO 14.001 ziurtagiria dute. Haien gainetik, behatoki luze gisa, Cárdenas eta Pablo Sorozabal itsas pasealekuek kostaldea zeharkatzen dute Bizkaiko Golkoko kostaldearen eta itsasoaren panoramika ikusgarriak eskainiz. Bertan sortzen diren olatuen kalitatea ezin hobea da, eta maila guztietako surflarientzako modukoak dira.

Mendeetan zehar hiribilduaren ardatz ekonomikoa izan zen itsasadarra aisialdiko elementu ludiko bilakatu da. Ertz batean kirol portu txiki liluragarria dago. Itsasadarraren kaietan, egunero lehorretik eta ontzietatik arrantza egiten duten arrantzaleek beraien harrapaketei buruz hitz egiten dute. Beste aldeko ertzean, Casa Campo izeneko gune babestua dago: urtero ubarroiak, lertxunak eta zenbait hegazti limikola jasotzen dituen padura ederra. Baina Deba zerbaitetaz harro baldin badago, pasealekuei, lorategiei eta parkeei eskainitako lekuaz da: herriaren azalera osoaren ia herena. Horren adibide bikaina Calbeton zumardia da, 2 hektarea hartzen dituen zuhaitzez eta lorategiz beteriko leku ederra, haurren eta nagusien jolasleku.

Debako flyscha

Debako kostaldea mundu osoko interesgarrienetakoa da, bertan ematen diren fenomeno geologikoen eta elementu biologikoen aberastasuna dela eta. Biotopo babestua izendatua dago eta Euskal Kostaldeko Geoparkearen zati ikusgarrienetakoa da.

Bertan, flysch formazio ikusgarriak daude, Mendata eta Sakoneta inguruetan batez ere. Flysch izenekoak itsasoaren higadurak geruza gogorretan eta bigunetan sortzen dituen fenomenoak dira. Harkaitzak ehundaka metro sartzen dira uretan, saihets gune handi gisa, eta ikuskizun bikaina eskaintzen dute marea behean dagoenean.

Kostaldean zehar hondartza eta kala ezkutuak ikusten dira: batzuk, hondarrezkoak; besteak, uharrizkoak. Benetako paradisua, naturaz, bakardadeaz, lasaitasunaz… gozatu nahi duen ororentzat.

Itsaslabarren gainean, itsasoari begira, Elorriaga eta Itsaspe auzo txikiak eta Santa Katalinako begiratokia daude, Kantaurialde osoko talaia ederrenetakoa. Horien oinetan, itsaslabarraren gainean sugea balitz bezala doan errepide nazionalak mendia bitan banatzen du, eta “La Hilandera” eta “La Salve” izeneko begiratoki panoramikoetan gelditzeko gonbidapena luzatzen digu. Benetan merezi du bidean geldialditxo bat egitea: kostaldearen ikuspegia ikusgarria da.

Barnealdean, karstaren mundu ezkutua aurkituko dugu; kareharrien higadurak sortutako paisaia ikusgarria, aspaldi itsaso tropikal baten azpian eratua. Milioika urtetan, urak zulo eta bide asko egin ditu kareharrizko harkaitz hauetan, formazio desberdinak eraginez: haitzuloak, simak, lapiazak, dolinak, errekak, sakanak... Lurrazpiko zein gainazaleko ikuskizun paregabea.

200.000 urte inguru dira gizakia Deba bailaran finkatu zela. Berrogeita hamar haitzulo eta aztarnategi baino gehiago daude, eta Kantauri isuriko paleolitikoko multzo garrantzitsuenetakoa osatzen dute. Eta bertan aurkitutako aztarna arkeologiko garrantzitsuek bi gizaki mota egon direla egiaztatzen dute: Neandertala eta Cro-magnona. Inguru honi "Dordoña txikia" deitzen dionik ere bada. 

Ia zonalde guztia Izarraitz mendigunearen barruan dago, "Erkidegoko Garrantzizko Gune" (Lic) gisa proposatutako lekua da, eta gainera, altxorrez zipriztinduta dago. Bertan daude Itziar eta Lasturko bailara, baita Lasturko San Nikolas gune txikia ere.

Itziar

Debako hirigunetik 6 km ingurura, Andutz mendigune karstikoaren oinetan Itziar auzoa dago, Ama Birjinari eskainitako gune garrantzitsua. Bertan dago izen bereko santutegia ere. Tenpluaren buru Itziarko Ama Birjinaren irudi erromanikoa da (XII. mendekoa), euskal ikonografiako ederrenetakoa, itsasoko jendearen artean debozio handia pizten duena.

Itziarko Santutegiaren ondoan, bere emaztearen omenez egindako, Jorge Oteizaren Amatasuna eskultura dago. XX. mendeko eskultore handiak amatasunaren kontzeptua zabaltasun osoarekin irudikatzen du. Angulo ezberdinetatik begiratuta, amatasunaren hiru une bereiztuko ditugu. Hutsune existentzial bat da, eta ama balitz bezala, begiratzen duen eremu guztia babestu nahi du, Amalurra.

Itziar abiapuntu bikaina da inguruetan oinezko ibilbideak egiteko. Bertatik Lasturko bailara, Endoia, Mardari eta Arbiskoa auzoetara joan gaitezke; baita Andutz (613 m), Otaerre (663 m), Agiro (739 m), Sesiarte (758 m) eta Erlo (1030 m) tontorretara ere.

Lastur

Barnealderuntz jarraituz Lasturko bailaran sartuko gara; oinez, presarik gabe, bisitatzea merezi duen paradisu naturala.

Bailararen muturrean Lasturko San Nikolas gune txikia ezagutuko dugu. Auzogunea San Nikolas baseliza, errotak, pilotalekua eta hiruzpalau etxez osatuta dago; aterpetxea ere badago, eta bertan, karsta sakon ezagutzen lagunduko digun interpretazio gunea dago. Informazio panelen bitartez, argazki eta ilustrazioen bidez haranaren historia eta ohiturak, harriarekin izan duen lotura, bere ezaugarri geologikoak eta bertako biztanleen bizimodu eta tradizioak ere ezagutuko ditugu. Izan ere, haran honetan baserria, haitzuloak, ura, kareharria eta zezenak dira protagonista nagusiak.

Lastur 1335eko dokumentuetan aipatzen da jada, Alfontso XI. erregeak bailarako burdinolen eskariz, inguruko herri basoetan zuhaitzak ebakitzeko baimena emateko idatzian, alegia. Denbora igaro ahala, haran honetako burdinolak errota bihurtu ziren, eta egun, horren testigu dira Plazaola errotak. Bikain gordeak eta jardunean, bisitariak jasotzeko prest daude.

Plazatik bertatik, ermitaren ondoan, PR-46 edo Karstaren ibilbidea hasten da. Balio paisajistiko eta geologiko handiko mendi-bidea Geoparkearen bihotzean barrena.